Орхонпа Енисей ҫырӑвӗнче О паллӑсем
тӗрекле / саслалли вырӑнӗнче *тӑраҫҫӗ.
Сӑмах пуҫламӑшӗнчи ав. тер. / чӑв. ҫ ( = &) сасса тӳрре кялет пулсан, якут чӗлхшгче вӑл с (=з) саоса тӳрре килет;
- Ку ыйтуга: Серебр. ВОК, 337-340; СТ, М 3, 1974, с. тФ—82; . А. М. Щербак, Еще раз к вооросу реконструкции тщриского архе-тилв дялвутиых }ъШ&%ъӑ&6яев. — СТ, М 4, 1974, с. 80—84,
ав. тӗр. Д«якуг. сиэ»чӑв. ҫи; ав. тӗр. зоц^якул. суох— чӑв. ҫук; ав. тӗр. ]о1^якут: суол^чкв. ҫул, ҫол; ав. тӗр. шг4«якут. сурт^чЫ. ҫурт; ав. тӗр. дйя^якут. суус«чӑв. ҫӗр; ав. тӗр. ]ег~якут. еир^чӑв. ҫӗр т. ырг. те. Кунашкал пу-лӑм ытти тӗрӗк чӗлхисенче курӑнмасть, анчах монгол чӗл-хинче в||ӑ: чӑв. ҫӗнс (^тюрк. }щЪ^ҫыру монг. з1п1, вгп «но-вый (Влад СГМЯ, 109), халха шинэ (8сЬоИ Ьс, 12)^чӑв. ҫӗ-нӗ «поуит», арий Мопдо1оз зт, зсЬше; бур. ӑте- %еп <е!^аз . иеи» (Отипге! ЕУОА8, 40).
Тӗрӗк сӑмахӗсен пуҫламӑшӗнчи / сасӑ *0—янӑравсӑр интерденталлӑ спирантран — пулса кайнӑ. Ку сасӑ хӑйӗн авалхи паллине пуринчен ьитла чӑвашла ҫ ($) тата якутла с сасӑсенче сыхласа хӑварнӑ, — тет А. М. Щербак (Щерб СФТЯ, 79). Б. А. Серебренкиков *^>5 формулӑна тиркет. Чӑваш чӗлхинчи ӑ тӳрех / сасӑран та пул-са кайман, тет.. Ун шухӑшӗпе ӑ ҫапла пулса кайма пултарнӑ: сГг>с>5... е йг>7/>5(Серебр ВОК, 340).
8. 1. Ав. тӗр. /~чӑв. ҫ (=$):
Уҫӑ сасӑсем ҫинчен калаҫнӑ чух ав. тӗр. а сасӑ чӑваш чӗлхннчи ы ( = 1=1) сасса тахҫан авал, VIII—IX ӗмӗрчче-нех, куҫнӑ, тенӗччӗ. Вӑл тӗрӗс пулоан, ҫакнашкал сӑмахсене
авалхи сӑмахсем тесе шутламалла:
ав. тӗр. 1ауи^, звухх^ «близкий».^ чӑв. ҫывӑх;
—»— ]аргс «приставать, приклеиваться
чӑв. ҫыпӑҫ**4 тут. ябыш;
—»— ^аг ^яр, овраг» ^чӑв. ҫыр(ан) «обрыв, берег»~
тут. яр;
— — ]аг- «писать» ^чӑв. ҫыр~тут. яз;
—»— }&ъиц «грех, заблуждение» ~ чӑв. ҫылӑх~ъут. язык т. ыт. те.
8. 2. Авалхи тӗрек чӗлхинчи а«чӑв. ч> || у сасӑсене куҫ-
ни те XII—XIV ӗмӗрсенче Асгӑлпа Шуратӑл ҫинче пурӑннӑ пӑлхарсен палӑкӗсем ҫннче курӑнать тенӗччӗ. Жалалла кӑ-тартнӑ тӗслӗхсем те авалхи чӑваш сӑмахӗсем пулса тӑраҫҫӗ: ав. тӗр. ]в «лук» — чӑв. *ҫу: окҫу, укҫу <АшмСл, III, 203)-
тут. щэя;
—»— даИп «пламя»«чӑв. ҫолӑм \\ ҫулӑм^тут. ялкын;
_»— ^ап «стброна, бок»*«чӑв. ҫом \\ ҫум^тут. ян;
—»— ]аг- «рассекать, расщ^епля^гьчӑв. ҫор ц ҫур^
тут. яр;
1аӑ «год (о возрасте)»-чӑв. ҫол || ҫул ^пӑлхар-ла ^Ц) ^ггут. яшь;
— л— ^аг *вебна»^чӑв. ҫор\\ ҫур&щт. я$. т. ыт. те.
59
8. 3. Ҫ (=ӗ) сасӑпа пуҫланакан чӑваш сӑмахӗсем аващ сӑмахсем пулнине венгр чӗлхи те кӑтартать. Чӑн, сащ\ пуҫламӑшӗнчи авалхи терӗк чӗлхинчи / венгр чӗлхинче нц! тӗрлӗ курӑнаиъ: «
а) ав. тӗр. /->венг. §у-: венг. §уа1от~чкв. ҫилӗм;
б) ав. тӗр. /->венг. 50-; венг. &гб/~чӑв. ҫил т. ыт. те. Венгрсемпе чӑвашсем пӗр-пӗринпе ҫыхӑну лъгтиӑ вӑхӑтра,^ •тет 3. Гомбоц, — тӗрек чӗлхинчи /- сасӑ чӑвашсен пӗр кала/ ҫӑвӗнче ҫ (=з) сасса, тепӗр калаҫӑвӗнче й'г' сасса куҫнӑ;| Ҫавна шута илсен кӑна, венгр чӗлхинче тӗр. /- сасӑ ике| тӗрлӗ сӑсса^ тӳрре килнине ӑнланма пулать, тет (ОотЬ М8Р0и XXX, 180).
8. 4. Пӑлхар йалӑкӗсем ҫинчи сӑмахсен пуҫламӑшӗнче те, варринче те чӑваш ҫырӑвӗнчи ҫ сасиалли вьхрӑнӗнче джим тӑрать:
пӑлх. >чӑв. виҫӗм (=уМэт)^тут. еченче;
—»— С^-, Ои^ >чӑв. ҫич(чӗ) ~туг* щиде, ш-шер.
—» — а_^4- >чӑв. ҫирӗм~тут. егерме;
Щ
~ >чӑв. ҫӗр~тут. ((ЮсБТЭ, 71—72).
8. 5. Сӑмах пуҫламӑшӗнче тӑракан ҫ(=ӗ) сасӑ удмурт. коми, мари, мордва (ирҫе-мӑкшӑ) чӗлхисене кӗнӗ чӑваш сӑ-махӗҫенче курӑнать: коми сӗркни, удм. сяртчи<чав. ҫарӑк; коми с/о/7-, удм. с/о/7; коми с]орай, удм. сюратай<чкв. ҫур,
ҫор, ҫурӑ, ҫорӑ~тӗрӗкле ]аг: ]агш «оголовина»; удм. сюрло<чкв. ҫурла, ҫорла «серл»~терӗкле /аг- «рас-
секать, расщеплять»^чӑв. ҫор\\ ҫур; эрз. сюкоро «лепешка» II мар. сюкур (викиг)<чӑв. кӑр^ытти тӗрӗк чӗлхинче жӳгӑри, жӳгбрӳ, зауара (Радлов IV, 860); эрз. сюконямс<чкв. ҫӑкӑн «йоклоняться» ~ ав. тӗр. саф
мар. серыш «письмо» <чӑв. ҫцруЫш. тӗр. ^ая- т. ыт. те '(ФедИСЧД II, 51-52, 129—135).
Л8) 6. Ав. тӗр. / сасӑ чӑваш чӗлхинче ҫ (=ӗ) сасса тӳрре килшх ҫинчен каласа лӗтерес умӗн чӑваш чӗлхинчи ҫ пщ теза ҫлнчен те хушса хӑварас пулать. Тӗслӗхрен, ав. тӗр. ]!л£кӑ#<тота шска сӑмахсем чӑв. ҫинҫе сӑмаха тӳррб килеҫҫӗ. Ҫӑмах пуҫламӑшӗнчи чӑв. ҫ сасӑ, яалла-х, „ппекӑ сӑмахри / сасса тӳрре килет, мӗншӗн тесен шскӑ сӑмах пуҫламӑшӗн-чи / сасӑран чӑв. ҫ пулма пултараймасть, чӑв. ҫ тӗр. * сасӑ умӗнче тӑрать, Анчах та ку протеза пӗр сӑлтавсӑр, ним ҫукран пулман, Чӑваш чӗлхинчи ҫ протеза тӗрӗк чӗлхинчи
; сасӑпа хурӑяташлӑ. Тата / сасӑ хӑй Алтай чӗлхисен пӗр-лӗхӗ вӑхӑтӗнчи ҫемҫе п сасӑран пулса кайнӑ пулмалла (ав. тӗр. ^<*п>ҫыру монгм* халха п, маньчжур. п: ҫыру монг. П1га1 «новорожденный, яовый, свежий» ~ ав. тӗр. }аг«чӑв. ҫур. (БлСГМЯ, 369).
Ытти тӗрӗк чӗлхисенче ҫ (= ӗ) протсза тӗл пулмаогь. Ха-лӗ Кашгар Махмучӑн Диванӗнчен (1072—1074) илне сӑмах-сене пӑхса тухӑпӑр:
а*у12, ауаг «рот, уста»^чӑв. ҫӑвар (<*}ву1
в9 ш «мука» ~чӑв ҫӑнӑх {^^шпщ); истщ9 иИтяк «рай» ~чӑв. ҫӑтмах (кунта метатеза).
Ҫапла вара, хальхи чӑваш чӗлхинчи ҫ- (<*]-) сасӑ сӗм авалхи чавашсен чӗлхинчех пулнӑ. Ун йӗрне эпир венгр чӗлхинче, Кашгар Мдхмучӗн Диванӗнче, Атӑл пӑлхарӗсен палӑкӗсем ҫинче тата тӗрлӗ финн-угор чӗлхисенче тупрӑмӑр.
8. 7. Ҫӑмах• пуҫламӑшӗнчи ав. тӗр. /^чӑв. й(=)); ав. тӗр. ]щт «близкий, находящийся вблизи»«чӑв. яхӑн^
тут. якын;
—»— ^егш- «пренебрегать, отвергать, питать отвраще-
ние» — чӑв. йӗрӗн~тугг. щирэн;
—»— }\%Х «густой, чистый, плотный» ~ чӑв. йӑвӑ;
— *— }ЩИ «юноша, молодой человек»~чӑв: йӗкӗт—-
тут. егет;
—»— дг, 12, 12 «след»~чӑв. йӗр~тут. эз;
— »*— 1щп-, ^ит- «закрывать, -зажмуривать» ~чӑв. йӑм(ӑх)^тут. йому т. ыт. те.
Сӑмах пуҫламӑшӗнчи ав. тӗр. /-~чӑв. й (=]) сасеа та тӳрре килни чӗлхеҫӗсене тӗлӗнтервг. Мӗншӗн нумай-нумай сӑмахра ав. тер. /-= чӑв. ҫ (=&) сасса, ҫав вӑхӑтрах чылай тӗслӗхре ав. тӗр. /- чӑв, й (=]) сасса тӳрре килет? Акӑ ав. тӗр. задш сӑмаха асӑрхар. Чӑваш чӗлхинчи яхӑн сӑмах-ри а уҫӑ сасӑ нимӗн (ге улшӑнмасть. Кун пек сӑма^сем чӑваш чӗлхинче тата пур: чӑв. япӑх^тут. ябык, чӑв. ялан~ тугг. ялан, чӑв. ялав^тут. ялау, чӑв. янах~тут. янак, чӑв. яелӑк^тут. яулык т. ыт. те. Кунашкал сӑмахсем чӑ-ваш чӗлхине кыпчак-тутар чӗлхинчен кӗме пултарнӑ. Апла пулсан, чӑваш сӑмахӗсен пуҫламӑщӗнчи й (=]) сасӑ кып-чак чӗлхисенчен, чӑн малтан ту!*ар чӗлхинчен, кӗнӗ йышӑ-нусенче кӑна тӗл пулать теме май пур, Вырӑсран йышӑннӑ сӑмахсенче те ; сасӑ сыхланса юлать: выр. ядро>чӑв. йетӗре, йетре; выр. ящик>чӑв. йещӗк; выр. явигь^чӑв. йевит; выр. Ядрин>чӑв. Йетӗрне т. ыт. те.
С. £. Малов / сасӑллӑ тӗрӗк чӗлхисене ҫамрӑк чӗлхесен йышне кӗртет, / сасӑ вырӑнӗнче урӑх сасӑсем тӑракан
61
челхесене ватӑ тӗрӗк чӗлхибем тесе шутлӑть (ЙАН СССр; т. XI, вып. 2, с. 139). Кунпа килӗшмелле.
8. 8. Авалхи тӗ^рӗк сӑмахӗсем тутасӑр калакан а, е;щ о,,й уҫӑ сасӑсемпе пуҫлаяаҫҫӗ пулсан, чӑваш сӑмахӗсем й/| протезӑпа пуҫланма пултараҫҫӗ.
8. 8. 1, А еасӑ умӗнче чӑв. й(=)) протеза: ав. тӗр. аЫ4- «успокаиваггь, утешать, радовать» ^чӑв. йӑпащ —»— асТу «кислый, горький»«чӑв. йҪҫӗ; —» — ау1г «тяжелый, весомый»~чӑв. йывӑр, йӑвӑр; —»— щ- «течь»^чӑв. йох, юх; —»— а£ «имя»~чӑв. ят т. ыт. те. 8. 8. 2. Е сасӑ умӗнче чӑв. й(=}) протеза: ав. тӗр. е1 «племенной союз; народ; государство; админв-
стративная едияипа'>~чӑв. ял; —» — ез «друг, приятель, сподвижник»^чӑв. йыш; —»— еИг «близнецы»~чӑв. йӗкӗр—тут. икез; —»— екзйк «недостаток, убыток; недостаточный, дефект ный»^чӑв. йӗксӗк. 8. 8.3. г саҫӑ умӗнче чӑв, й(=}) протеза: ав. тӗр. й «собака»~чӑв. йӑтӑ, иыт, йытӑ; М
ав. тӗр. 12 *след»^чӑв. йӗр.
8. 8. 4. 1 сасӑ умӗнче чӑв. й(=)) прагеза: ав. тӗр. №, й- «посылать» ~чӑв. яр; —»— 15 «копоть, сажа»~чӑв. йӑс: йӑслан «дымить, чадитъ».
8. 8. 5. 0, й сасӑсем умӗнче чӑв. /- протеза: ав. тӗр. бт, йт «штаны»^чӑв. йӗм, сарӑ югур. дт, щт.
8. 9. Авалхи тӗрӗк сӑмахӗсен кӗнекинче пӗр сӑмахаз йкӗ тӗрлӗ ҫырса кӑ^гартшше курма пулать; пӗр вариӑнчӗ /- протезӑпа, тепӗр варианчӗ /- протезӑсӑр: ав, тӗр. ]1$ «болезнЬ»~чӑв. йӑх; йӑхлӑ «прокаженный; золотушный»;
— »— ш, }1П, ]Ы «нора, берлога, лежбище»^чӑв. йӗнӗ;; —»— хуас, 1ауас, Дуас «дерево»~чӑв. йӑвӑҫ, йывӑҫ; —»— 1г, дг «песнд^чӑв. йорӑ, юрӑ; *-
—»— 12, 12, щ «след»«?чӑв. ййр; —»— 1£, Д£ «веретено»~чӑв. /шее т. ыт. те. Кунта эпир чӑваш сӑмахӗсене тӳрре килекен авалхи тӗрӗк сӑмахӗсене ҫеҫ илсе кӑтартрӑмӑр, анчах чӑваш чӗлхин вырӑнти калаҫӑвӗсенче те й (=)) прокгезӑллӑ е й (=}) про-тезӑсар сӑмахсем тӗл пулаҫҫӗ: икел~йӗкел, исии~йысна, итем~йӗтем, итӑ~йытӑ, эрне—йерне, эрешмен — йерешмен, эе&йее, епӗ~йепе, эпӗр~йепӗр, эсӗр^йесӗр, втем~йетем, эн$рчӗк~ йӗнерчек, ӗрчет&йӗрчет, ӗнӗк & йӗнӗк, эрех ^ щ рекке, элек^йелек, эртел~йерттел, йне~йӗне, (Канюк ЧД, 86-87, 94).
Тата ҫакна та хушас пулать: чӑваш чӗлхинче й (-})
' протеаа тутапа калакан сасӑ умӗнче *гӗ тӑма пултарать.
Вара тутапа калӑкан сассй вӑрӑммӑн илтӗнме пултарать: Шӗ^йуҫӗ, уун~йун, ӳунеҫтер~йунеҫтер, ууҫ^йуҫ (=йы-вӑҫ), $ут~йут, уусҫе^йуҫсе (Канюк ЧД, 83, 89-90).
8. 10. Тӗрӗк ушкӑнне кӗмен чӗлхесенче те / протеза тӗл пулать. Сӑмахраи, вырӑс чӗлхинче 1-мӗш сӑпат меотоиме-нийе ҫапла пулса кайнӑ: ав. слав. азъ >ав. выр. язъ> выр, я (аслаутри хупӑ сасӑ (гухса ук&ӗ)=]-а. Ытти индо-европа чӗлхисенче, авалхи славян чӗлхисенчи пекех, /-про-теза ҫук: грек. £710, лат, е§о, гот. 1к (>ним. 1сЬ), акӑлч. I (ауслаутри хупӑ сасӑ ҫухалнӑ).
Вырӑс чӗлхин уйрӑм калаҫӑвӗсенче (Смоленск, Тула, Рязань, Курск, Тамбов тӑрӑхӗоенче) /- протеза уйрӑмах вӑйлӑ аталаннӑ:
]-а(<о): явин «овин», ядна «одна», ярлы «орлы»; ]шу(<у): юж «уж», юзник «узняк», юлица «улица»;
}*о(<о); ӗн «он», ӗна «она»;
]-э(<э): )етаж «этаж», )етот «этот»;
]-и(<Си):' щзретка «изредка», }ива «ива» т. ыт. -те.
Белорус, украина калаҫӑвӗсенче те /- протеза тӗл пу-лать: якурат (уа«а)); ярик (]-а«а)); ютро (]-у«у)); ягонь (]-а(<о); ен (}о(<о)) т. ыт. те. (О. Д. Ку знецова. Слова с прогетическим гласным / в говорах русского язы-ка. — ВЯ, № 5, 1975, с. 87—92).
Ют чӗлхесенчен йышӑннӑ сӑмахсенче те / протеза курӑ,-на!ть: ялтарь<ав. слав. алтарь<олътарь<лат. аНӑге<а11из «высокий» (ЭСРЯ I, 80); янгел<ав. слав. ангелъ<грек. аууеЯоҫ «вестник, посол» (ЭСРЯ I, 105).
8. 11. Авалхи тӗрӗк сӑмахӗсен пуҫламӑшӗнчи / сӑсӑпа
йг сасӑ ылмдшнине те курма пулакгь. Чӑн-чӑн тӑрӗк сӑмахӗ-сенчи / оасӑпа сГ£ сасӑсем чӑваш чӗлхинчи Р"( = 5), й- (=/)»
1^. (
.{'§') сасӑсене ггӳрре килеҫҫӗ:
ав. тӗр. сГго1 «путь, дорога»^]о1~чӑв. ҫул, ҫол~?ут. юл; (тут. юл;
—»— сГгап (<перс ^Ц) «душа, дух, жизиь»^чӑв. чун,
чон^тут. щан;
— »— йгйгӑк «сердце»?»^йгак—чӑв. чӗре~тут, йврэк.
8. 12. Сӑмах варринчи ав. тӗр. -/-«чӑв. в (~о):
Икӗ уҫӑ сӑсӑ хушшииче тӑракан авалхи тӗрӗк чӗлхинчи / сасӑ чӑваш чӗлхинче -в-(=-о~) саоса тӳрре килет; ав. тӗр. кй1ӑ «моль»«*чав. кӗве~тут. кэя; _»— ^о^и «гуогой»*»чӑв. йӑвӑ~тут. ку.е;
— ^_ и^а «гнездо, логово» ^чӑв. ӑӑва~тут. оя ^г. ыт. те.
63
6. 13. Сӑмах вӗҫӗнчи ав. тӗр. -]-~чкв. ~й (=-})': ав. тӗр. тЬо] «пир, пиршество» ~чкв. туй, той «свкдьба»| тут. туй;
ав. тӗр. ^аз* «поворачиваться, оборачиваться» ~чӑв. кай^ ггут. кайт «возвращӑться» №. ыт. те.
+0.3 °C